Truy xuất nguồn gốc thực phẩm: Khái niệm và quy trình chi tiết

Trong bối cảnh thực phẩm giả và không an toàn ngày càng phổ biến, truy xuất nguồn gốc thực phẩm trở thành giải pháp thiết yếu giúp bảo vệ sức khỏe và xây dựng niềm tin người tiêu dùng. Không chỉ là yêu cầu pháp lý, đây còn là chiến lược cạnh tranh bền vững.

Vậy tại sao phải truy xuất nguồn gốc thực phẩm, quy trình truy xuất nguồn gốc thực phẩm diễn ra thế nào và hiệu quả ra sao? Bài viết này, hãy cùng iCheck tìm hiểu chi tiết hơn nhé.

1. Truy xuất nguồn gốc thực phẩm là gì?

Định nghĩa 

Truy xuất nguồn gốc thực phẩm (tiếng Anh: Food Traceability) là khả năng theo dõi và xác định lịch sử, vị trí và quá trình xử lý của thực phẩm trong suốt toàn bộ chuỗi cung ứng – từ nguyên liệu đầu vào, sản xuất, chế biến, đóng gói, phân phối cho đến người tiêu dùng cuối cùng.

Nói cách khác, đây là một hệ thống ghi chép, lưu trữ và truy cập thông tin giúp trả lời câu hỏi: Sản phẩm này đến từ đâu?; Đã đi qua những công đoạn nào?; Ai là người sản xuất?; Khi nào được sản xuất và phân phối?

Theo Luật An toàn thực phẩm số 55/2010/QH12, truy xuất nguồn gốc thực phẩm được hiểu là: “Việc truy tìm quá trình hình thành và lưu thông thực phẩm.” (Trích Điều 2, Khoản 28 – Luật An toàn thực phẩm 2010).

Vai trò của truy xuất nguồn gốc

• Bảo vệ sức khỏe người tiêu dùng: Giúp phát hiện nhanh chóng các sản phẩm không an toàn.
• Tăng độ tin cậy của sản phẩm: Làm rõ chuỗi cung ứng và trách nhiệm từng bên liên quan.
• Nâng cao giá trị thương hiệu: Doanh nghiệp minh bạch và đáp ứng quy định pháp luật sẽ tạo dựng uy tín trên thị trường.
• Hỗ trợ quản lý nhà nước: Là công cụ quan trọng trong quản lý rủi ro và xử lý sự cố về thực phẩm.

2. Tại sao phải truy xuất nguồn gốc thực phẩm?

Truy xuất nguồn gốc thực phẩm là công cụ chiến lược giúp doanh nghiệp và nhà quản lý thực hiện tốt nhiệm vụ bảo vệ sức khỏe cộng đồng, xây dựng niềm tin và phát triển bền vững trong thị trường nội địa lẫn quốc tế.

Đảm bảo an toàn thực phẩm

• Việc truy xuất nguồn gốc giúp xác định nhanh chóng nguồn gốc xuất xứ của sản phẩm, phát hiện rủi ro tiềm ẩn, từ đó thu hồi kịp thời các lô hàng không đảm bảo chất lượng, tránh lan rộng các sự cố an toàn thực phẩm. Đây là nền tảng để kiểm soát rủi ro và nâng cao hiệu quả quản lý trong chuỗi cung ứng thực phẩm.

Tăng cường niềm tin của người tiêu dùng

• Khi người tiêu dùng có thể dễ dàng kiểm tra thông tin về nguồn gốc, quy trình sản xuất, hạn sử dụng và chứng nhận liên quan, họ sẽ cảm thấy an tâm và tin tưởng hơn vào sản phẩm. Điều này giúp nâng cao uy tín thương hiệu và tăng sức cạnh tranh trên thị trường.

Tuân thủ quy định pháp luật và yêu cầu của thị trường xuất khẩu

• Trong nước: Truy xuất nguồn gốc là yêu cầu bắt buộc được quy định tại Luật An toàn thực phẩm 2010 và các văn bản hướng dẫn như Nghị định 15/2018/NĐ-CP,…
• Quốc tế: Nhiều thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản… yêu cầu chặt chẽ về truy xuất nguồn gốc đối với hàng hóa nhập khẩu, đặc biệt là nông sản, thủy sản và thực phẩm chế biến. Do đó, việc thiết lập hệ thống truy xuất rõ ràng giúp đáp ứng điều kiện xuất khẩu, tránh rào cản kỹ thuật và tăng khả năng mở rộng thị trường.

3. Quy định pháp luật về truy xuất nguồn gốc thực phẩm

Truy xuất nguồn gốc thực phẩm là một yêu cầu bắt buộc trong hệ thống pháp luật về an toàn thực phẩm tại Việt Nam. Các quy định liên quan được thể hiện rõ trong Luật An toàn thực phẩm và các văn bản hướng dẫn thi hành như nghị định, thông tư chuyên ngành.

Các quy định tại Luật An toàn thực phẩm

Theo Luật An toàn thực phẩm số 55/2010/QH12, truy xuất nguồn gốc thực phẩm được quy định tại:

• Điều 2, Khoản 28: Định nghĩa về truy xuất nguồn gốc thực phẩm.
• Điều 19: Điều kiện bảo đảm an toàn thực phẩm đối với cơ sở sản xuất, kinh doanh thực phẩm.
• Điều 54: Truy xuất nguồn gốc thực phẩm đối với thực phẩm không bảo đảm an toàn.

Trách nhiệm của các bên liên quan

Theo quy định pháp luật hiện hành, các chủ thể trong chuỗi cung ứng thực phẩm đều có trách nhiệm thực hiện truy xuất nguồn gốc:

• Cơ sở sản xuất, kinh doanh: Thiết lập, duy trì và cung cấp thông tin truy xuất khi được yêu cầu.
• Cơ quan quản lý nhà nước: Thanh tra, kiểm tra, giám sát và yêu cầu truy xuất để điều tra nguồn gốc rủi ro.
• Tổ chức chứng nhận và cơ quan kỹ thuật: Hỗ trợ đánh giá hệ thống truy xuất, cung cấp chứng chỉ phù hợp.
• Người tiêu dùng: Có quyền yêu cầu thông tin truy xuất để đưa ra quyết định tiêu dùng an toàn và hợp lý.

Bảng tổng hợp các văn bản pháp luật liên quan đến truy xuất nguồn gốc thực phẩm

4. Quy trình truy xuất nguồn gốc thực phẩm

Các bước thực hiện truy xuất nguồn gốc

Truy xuất nguồn gốc thực phẩm là quá trình theo dõi và ghi nhận đường đi của sản phẩm qua toàn bộ chuỗi cung ứng – từ nguyên liệu ban đầu đến tay người tiêu dùng. Quy trình thường gồm 5 bước cơ bản sau:

Bước 1: Ghi nhận thông tin tại từng công đoạn

• Thu thập thông tin từ khâu nuôi trồng, thu hoạch, sơ chế, chế biến, đóng gói, vận chuyển và phân phối.
• Ghi lại đầy đủ các dữ liệu như: ngày sản xuất, nơi sản xuất, nguyên liệu sử dụng, lô hàng, mã số lô, nhân sự liên quan.

Bước 2: Gắn mã định danh duy nhất

• Áp dụng mã QR, mã vạch, RFID hoặc các dạng mã định danh khác cho từng lô sản phẩm.
• Mã này phải liên kết chặt chẽ với toàn bộ dữ liệu đã ghi nhận để đảm bảo tính minh bạch và dễ dàng truy cứu.

Bước 3: Liên kết dữ liệu theo chuỗi

• Các thông tin từ các bên trong chuỗi cung ứng cần được kết nối xuyên suốt.
• Hệ thống lưu trữ dữ liệu tập trung hoặc đồng bộ để đảm bảo tính toàn vẹn và khả năng truy xuất hai chiều (ngược dòng và xuôi dòng).

Bước 4: Truy xuất khi cần thiết

• Cho phép các bên (doanh nghiệp, cơ quan quản lý, người tiêu dùng) truy xuất bằng thiết bị đọc mã, ứng dụng di động hoặc cổng thông tin trực tuyến.

Bước 5: Đánh giá, điều chỉnh và cải tiến

• Doanh nghiệp cần thường xuyên kiểm tra hiệu quả của hệ thống truy xuất, đảm bảo dữ liệu chính xác, cập nhật và phù hợp với quy định pháp luật hiện hành.

Cách xây dựng hệ thống truy xuất nguồn gốc trong doanh nghiệp

Việc xây dựng hệ thống truy xuất hiệu quả không chỉ giúp doanh nghiệp tuân thủ quy định mà còn nâng cao niềm tin người tiêu dùng.

Bước 1: Xác định phạm vi và mục tiêu

• Sản phẩm nào cần truy xuất?
• Truy xuất đến mức độ nào: nguyên liệu đầu vào, quy trình sản xuất, hay toàn bộ chuỗi cung ứng?

Bước 2: Lập danh mục thông tin cần ghi nhận

• Doanh nghiệp cần xác định rõ thông tin nào sẽ được thu thập tại từng công đoạn và ai chịu trách nhiệm cập nhật.

Bước 3: Lựa chọn công nghệ phù hợp

• Phần mềm truy xuất nguồn gốc (trên nền web hoặc ứng dụng), mã QR, blockchain hoặc hệ thống ERP tích hợp.
• Đảm bảo tính mở rộng và khả năng tích hợp với hệ thống của nhà cung cấp hoặc đối tác.

Bước 4: Đào tạo và phân quyền

• Đào tạo nhân viên tại các bộ phận sản xuất, kho, chất lượng, bán hàng để đảm bảo cập nhật đúng và đầy đủ thông tin.
• Thiết lập quyền truy cập phù hợp với từng vai trò trong hệ thống.

Bước 5: Kiểm tra và vận hành thử nghiệm

• Kiểm tra tính toàn vẹn dữ liệu, tính khả dụng và độ thân thiện của hệ thống với người dùng.
• Thử nghiệm với một nhóm sản phẩm/lô hàng trước khi mở rộng.

5. Công nghệ hỗ trợ truy xuất nguồn gốc

Trong bối cảnh toàn cầu hóa và yêu cầu ngày càng cao về minh bạch thông tin sản phẩm, truy xuất nguồn gốc đã trở thành yếu tố then chốt để đảm bảo chất lượng, an toàn thực phẩm, chống gian lận thương mại và nâng cao giá trị thương hiệu. Công nghệ chính là đòn bẩy quan trọng giúp hiện thực hóa mục tiêu này.

Dưới đây là một số công nghệ hỗ trợ truy xuất nguồn gốc phổ biến:

Mã vạch (Barcode) và Mã QR Code

Đây là công nghệ phổ biến và đơn giản nhất, chi phí thấp, dễ ứng dụng.

Cách hoạt động: Mỗi sản phẩm được gắn nhãn với mã vạch tuyến tính (EAN/UPC) hoặc mã QR (Quick Response). Khi quét mã này qua máy đọc hoặc điện thoại thông minh, người tiêu dùng có thể:

• Tra cứu chi tiết thông tin sản phẩm
• Truy xuất nhà cung cấp nguyên liệu đầu vào, nhà sản xuất, đơn vị đóng gói, kênh phân phối
• Xem thông tin về từng công đoạn trong chuỗi sản xuất – chế biến – vận chuyển

Ưu điểm:

• Dễ triển khai, chi phí rẻ
• Phù hợp với doanh nghiệp nhỏ đến lớn
• Có thể tích hợp với hệ thống truy xuất trực tuyến.

Công nghệ RFID

RFID là công nghệ truy xuất không tiếp xúc, hoạt động bằng sóng vô tuyến.

• Đặc điểm: Sử dụng sóng radio để đọc dữ liệu từ xa, không cần tiếp xúc trực tiếp.
• Ứng dụng: Phù hợp với chuỗi cung ứng lớn, logistics, kho vận tự động.
• Chi phí: Cao hơn so với mã vạch, nhưng hiệu quả vượt trội trong kiểm soát hàng loạt.

Blockchain

• Ưu thế: Dữ liệu được ghi lại theo chuỗi, không thể chỉnh sửa hoặc làm giả, đảm bảo tính minh bạch và bất biến. Có thể kết hợp với mã QR, IoT để tạo hệ thống truy xuất toàn diện.
• Ứng dụng điển hình:
  • Truy xuất nguồn gốc thực phẩm tươi sống (thịt, cá, rau củ)
  • Quản lý chuỗi cung ứng xuyên biên giới
• Thách thức: Chi phí triển khai cao, yêu cầu phối hợp đồng bộ giữa nhiều bên liên quan.

Công nghệ IoT

IoT là nền tảng quan trọng giúp tự động hóa và giám sát thông minh trong truy xuất nguồn gốc.

Ứng dụng trong truy xuất:

• Kết nối cảm biến theo dõi nhiệt độ, độ ẩm, vị trí, tình trạng vận chuyển
• Truy cập và phân tích dữ liệu thời gian thực tại mọi điểm trong chuỗi cung ứng
• Kết hợp cùng QR Code hoặc Blockchain để hiển thị toàn bộ hành trình sản phẩm

Lợi ích:

• Cảnh báo sớm nguy cơ mất an toàn
• Giám sát toàn diện trong nhà máy, kho lạnh, vận chuyển xuyên biên giới.

6. Hướng dẫn người tiêu dùng kiểm tra nguồn gốc thực phẩm

Trong thời đại mà thực phẩm giả, kém chất lượng ngày càng tinh vi, người tiêu dùng cần được trang bị kiến thức và công cụ để chủ động kiểm tra nguồn gốc sản phẩm. Dưới đây là một số phương pháp phổ biến và hiệu quả để người dùng kiểm tra nguồn gốc thực phẩm.

Quét mã QR truy xuất nguồn gốc

• Cách thực hiện: Sử dụng điện thoại có ứng dụng quét QR hoặc camera tích hợp để quét mã QR trên bao bì thực phẩm.
• Kết quả hiển thị: Thông tin về nhà sản xuất, vùng trồng/chăn nuôi, quy trình sản xuất, chứng nhận, thời gian thu hoạch, vận chuyển,…
• Chỉ nên tin tưởng mã QR có từ các đơn vị uy tín như iCheck, Te-Food, VietGAP QR, SmartAgri…

Lưu ý: Nếu mã QR dẫn đến trang web trống, sai thông tin, hoặc không có chứng nhận – nên thận trọng.

Tra cứu trên website truy xuất của nhà cung cấp

• Một số sản phẩm có mã truy xuất nội bộ (số lô, mã sản phẩm), bạn có thể vào:
  • Trang web của doanh nghiệp sản xuất
  • Cổng thông tin truyxuat.gov.vn (do Bộ Nông nghiệp quản lý)
  • Trang web của ứng dụng truy xuất uy tín (iCheck Trace, TE-FOOD,…)

Nhập mã truy xuất để kiểm tra toàn bộ lịch sử sản phẩm từ nơi sản xuất đến điểm bán.

Kiểm tra chứng nhận và nhãn hiệu rõ ràng

• Các chứng nhận như: VietGAP, GlobalGAP, HACCP, ISO 22000, Nhãn OCOP, Chỉ dẫn địa lý hoặc Organic,… đều giúp xác thực nguồn gốc thực phẩm.
• Đảm bảo: Bao bì còn nguyên vẹn; Tem nhãn không bị tẩy xóa; Có thông tin liên hệ nhà sản xuất,…

Sử dụng ứng dụng kiểm tra sản phẩm

• Các ứng dụng như: iCheck Trace, OriginTrail,…
• Ưu điểm: Có đánh giá người dùng và cảnh báo sản phẩm bị thu hồi hoặc không đạt chuẩn.

Mua tại chuỗi bán lẻ có kiểm soát

• Siêu thị, chuỗi thực phẩm sạch, hợp tác xã nông nghiệp… thường áp dụng truy xuất nguồn gốc chặt chẽ hơn chợ truyền thống.
• Có thể yêu cầu hóa đơn, chứng từ kèm theo thông tin sản phẩm.

Truy xuất nguồn gốc thực phẩm là nền tảng đảm bảo an toàn, minh bạch và chất lượng sản phẩm. Doanh nghiệp cần đầu tư đúng vào quy trình truy xuất nguồn gốc thực phẩm, còn người tiêu dùng nên chủ động học cách truy xuất nguồn gốc thực phẩm để lựa chọn đúng sản phẩm đáng tin cậy. Hành động hôm nay là bước đi vững chắc cho một thị trường thực phẩm an toàn và phát triển.

Nguồn tham khảo: 

1. Chính phủ. (2010). Luật An toàn thực phẩm số 55/2010/QH12 ngày 17/6/2010. Văn bản pháp luật Việt Nam. https://vanban.chinhphu.vn/default.aspx?pageid=27160&docid=96032
2. Chính phủ. (2018). Nghị định số 15/2018/NĐ-CP ngày 02/02/2018 quy định chi tiết thi hành một số điều của Luật An toàn thực phẩm. Văn bản pháp luật Việt Nam. https://vanban.chinhphu.vn/?pageid=27160&docid=192829
3. Bộ Y tế. (2019). Thông tư 25/2019/TT-BYT: Quy định truy xuất nguồn gốc sản phẩm thực phẩm thuộc lĩnh vực quản lý của bộ y tế. Thư viện pháp luật. https://thuvienphapluat.vn/van-ban/The-thao-Y-te/Thong-tu-25-2019-TT-BYT-quy-dinh-ve-truy-xuat-nguon-goc-san-pham-thuc-pham-thuoc-quan-ly-Bo-Y-te-423280.aspx
4. Bộ Nông nghiệp và Phát triển Nông thôn. (2021). Thông tư số 17/2021/TT-BNNPTNT ngày 20/12/2021 quy định về truy xuất nguồn gốc, thu hồi và xử lý sản phẩm nông lâm thủy sản vi phạm. Văn bản pháp luật Việt Nam. https://vanban.chinhphu.vn/?pageid=27160&docid=204774