Truy xuất nguồn gốc thủy sản – Quy trình cho doanh nghiệp Việt

Trong thời đại người tiêu dùng ngày càng quan tâm đến nguồn gốc thực phẩm, truy xuất nguồn gốc thủy sản đã trở thành yêu cầu bắt buộc để đảm bảo an toàn, minh bạch và đủ điều kiện xuất khẩu. Đặc biệt với thị trường khó tính như EU hay Mỹ, doanh nghiệp thủy sản Việt cần nắm rõ quy trình và áp dụng công nghệ phù hợp để đáp ứng tiêu chuẩn quốc tế.

Bài viết này, iCheck sẽ giúp bạn hiểu rõ truy xuất nguồn gốc thủy sản là gì, mang lại lợi ích gì, quy trình thực hiện ra sao, và các công nghệ phổ biến đang được áp dụng, kèm theo những câu chuyện thành công thực tế từ doanh nghiệp Việt.

1. Tổng quan về truy xuất nguồn gốc thủy sản

Khái niệm và tầm quan trọng

Truy xuất nguồn gốc thủy sản là quá trình ghi nhận, theo dõi và kiểm tra toàn bộ thông tin liên quan đến sản phẩm thủy sản từ khâu khai thác/nuôi trồng, thu mua, chế biến, đóng gói đến phân phối và tiêu thụ cuối cùng.

Truy xuất nguồn gốc đóng vai trò then chốt trong:

• Đảm bảo an toàn thực phẩm: Giúp xác định nhanh chóng và xử lý các vấn đề liên quan đến chất lượng sản phẩm hoặc rủi ro sức khỏe.
• Minh bạch chuỗi cung ứng: Đảm bảo tính minh bạch và tin cậy từ nơi sản xuất đến tay người tiêu dùng.
• Đáp ứng yêu cầu thị trường quốc tế: Là điều kiện bắt buộc để tiếp cận các thị trường lớn như EU, Mỹ, Nhật Bản… vốn có quy định nghiêm ngặt về kiểm soát chuỗi cung ứng thực phẩm.

Lợi ích đối với doanh nghiệp và người tiêu dùng

Đối với doanh nghiệp:

• Tăng cường niềm tin từ khách hàng và đối tác.
• Nâng cao giá trị và uy tín thương hiệu.
• Đáp ứng yêu cầu truy xuất của thị trường xuất khẩu.
• Dễ dàng xử lý và truy vết khi có sự cố về chất lượng.

Đối với người tiêu dùng:

• Biết rõ nguồn gốc và quy trình sản xuất sản phẩm.
• An tâm hơn khi lựa chọn và sử dụng sản phẩm.
• Được bảo vệ quyền lợi khi có vấn đề phát sinh liên quan đến chất lượng.

2. Quy trình chi tiết truy xuất nguồn gốc thủy sản

Các bước thực hiện

Toàn bộ quy trình truy xuất nguồn gốc thủy sản bao gồm nhiều bước liên tục, nhằm đảm bảo kiểm soát và lưu trữ đầy đủ thông tin tại từng công đoạn. Cụ thể:

Bước 1: Khai thác / Nuôi trồng

• Ghi nhận thông tin về địa điểm, thời gian, công cụ và phương pháp khai thác hoặc điều kiện nuôi trồng.
• Gắn mã nhận dạng lô thủy sản ngay tại điểm khai thác/thu hoạch để đảm bảo truy vết từ gốc.

Bước 2: Thu mua

• Ghi lại thông tin người thu mua, số lượng, thời gian, điều kiện vận chuyển.
• Đảm bảo mã truy xuất ban đầu vẫn được duy trì hoặc cập nhật theo quy định.

Bước 3: Chế biến

• Ghi nhận quy trình chế biến, nhà máy, công đoạn sản xuất, điều kiện bảo quản, và mã hóa lô sản phẩm sau chế biến.
• Tích hợp thông tin vào hệ thống dữ liệu truy xuất trung tâm.

Bước 4: Đóng gói

• Ghi lại thông tin về bao bì, ngày đóng gói, hạn sử dụng, đơn vị thực hiện và mã QR truy xuất gắn trên bao bì.

Bước 5: Phân phối và tiêu thụ

• Ghi nhận tuyến đường phân phối, điểm giao hàng, nhà bán lẻ hoặc hệ thống siêu thị.
• Mã QR truy xuất cho phép người tiêu dùng quét và xem toàn bộ lịch sử sản phẩm.

Phần mềm hỗ trợ eCDT VN

eCDT VN là phần mềm truy xuất nguồn gốc thủy sản do Tổng cục Thủy sản phát triển, nhằm số hóa quá trình thu thập và quản lý dữ liệu chuỗi cung ứng sản phẩm thủy sản.

Tính năng nổi bật:

• Ghi nhận thông tin toàn bộ chuỗi từ khai thác đến tiêu thụ.
• Quản lý lô hàng bằng mã QR truy xuất riêng biệt.
• Tích hợp dữ liệu với Cơ sở dữ liệu Quốc gia về thủy sản.
• Xuất báo cáo nhanh và chính xác phục vụ kiểm tra, thanh tra hoặc truy vết sự cố.
• Tương thích trên nền tảng Web và thiết bị di động.

Cách sử dụng cơ bản:

• Đăng nhập tài khoản được cấp bởi cơ quan quản lý.
• Nhập thông tin lô hàng tại từng công đoạn theo mẫu chuẩn.
• Hệ thống tự động sinh mã QR cho từng sản phẩm/lô hàng.
• Theo dõi lịch sử sản phẩm và tải báo cáo khi cần.

3. Công nghệ hỗ trợ truy xuất nguồn gốc thủy sản

Trong kỷ nguyên chuyển đổi số, nhiều công nghệ hiện đại đã và đang được áp dụng nhằm tăng cường tính minh bạch, độ chính xác và hiệu quả của hệ thống truy xuất nguồn gốc thủy sản. Dưới đây là các công nghệ phổ biến:

RFID (Radio Frequency Identification)

RFID là công nghệ sử dụng sóng radio để truyền dữ liệu từ thẻ (tag) gắn trên sản phẩm đến thiết bị đọc, không cần tiếp xúc trực tiếp.

Ứng dụng trong thủy sản:

• Gắn thẻ RFID vào thùng chứa hoặc pallet để theo dõi lô hàng trong quá trình vận chuyển và lưu kho.
• Quét nhanh số lượng lớn mà không cần tầm nhìn trực tiếp như mã vạch.
• Ghi nhận thông tin nhiệt độ, thời gian, vị trí trong quá trình vận hành (kết hợp với cảm biến IoT).

Ưu điểm: Nhanh chóng, tự động hóa cao, đọc được nhiều sản phẩm cùng lúc, hạn chế lỗi thủ công.

Barcode và QR Code

• Barcode: Mã vạch một chiều chứa thông tin cơ bản như mã sản phẩm.
• QR Code: Mã hai chiều có thể chứa nhiều thông tin hơn như nơi sản xuất, ngày thu hoạch, chứng nhận, liên kết tới website…

Ứng dụng trong thủy sản:

• Gắn mã trên bao bì sản phẩm, thùng hàng, hoặc nhãn mác lô hàng.
• Người tiêu dùng và nhà quản lý có thể quét mã để tra cứu toàn bộ lịch sử sản phẩm.

Ưu điểm: Chi phí thấp, dễ triển khai, hỗ trợ truy xuất trực tiếp bằng điện thoại thông minh.

Blockchain

Blockchain là công nghệ lưu trữ dữ liệu phân tán, không thể chỉnh sửa sau khi đã ghi nhận, đảm bảo tính minh bạch và xác thực cao.

Ứng dụng trong truy xuất thủy sản:

• Ghi lại từng bước trong chuỗi cung ứng (khai thác → chế biến → phân phối) dưới dạng “block”.
• Mỗi block chứa thông tin và được liên kết với block trước đó, tạo thành chuỗi không thể sửa đổi.
• Cơ quan quản lý và người tiêu dùng có thể truy xuất nguồn gốc minh bạch, chống gian lận.

Ưu điểm: Bảo mật cao, chống giả mạo dữ liệu, tăng độ tin cậy cho sản phẩm xuất khẩu.

Ứng dụng di động

Ứng dụng truy xuất nguồn gốc trên thiết bị di động (smartphone, tablet) cho phép người dùng quét mã, nhập dữ liệu và tra cứu thông tin mọi lúc mọi nơi.

Ứng dụng phổ biến:

• eCDT Mobile – Hỗ trợ nhập liệu, quét QR và báo cáo trong chuỗi thủy sản.
• App quét QR từ các nhà cung cấp hệ thống truy xuất như iCheck, Vietcheck,…

Lợi ích:

• Linh hoạt, tiện lợi cho cả người tiêu dùng và doanh nghiệp.
• Dễ dàng triển khai trong thực địa, vùng nuôi trồng hoặc kho hàng.

4. Thách thức và giải pháp trong truy xuất nguồn gốc

Những khó khăn thường gặp

• Thiếu hạ tầng công nghệ thông tin tại địa phương: Nhiều vùng nuôi trồng hoặc cảng cá chưa được trang bị đầy đủ thiết bị như máy quét, phần mềm quản lý, kết nối mạng ổn định.
• Chi phí đầu tư ban đầu cao: Doanh nghiệp nhỏ và hộ sản xuất gặp khó khăn khi phải đầu tư vào thiết bị, phần mềm, nhân sự và duy trì hệ thống truy xuất lâu dài.
• Nhận thức còn hạn chế của người dân và doanh nghiệp nhỏ: Một bộ phận người nuôi, ngư dân hoặc cơ sở nhỏ chưa nhận thức đầy đủ về vai trò và lợi ích của truy xuất nguồn gốc, dẫn đến tâm lý e ngại hoặc làm qua loa.

Giải pháp hiệu quả

• Thúc đẩy mô hình hợp tác công – tư (PPP: Public – Private Partnership): Kết nối nhà nước, doanh nghiệp lớn và tổ chức quốc tế để chia sẻ chi phí, công nghệ và cùng xây dựng hệ sinh thái truy xuất bền vững.
• Hỗ trợ chính sách và tài chính từ chính phủ: Cung cấp kinh phí đầu tư ban đầu, trợ giá phần mềm, miễn/giảm thuế cho doanh nghiệp thực hiện tốt truy xuất nguồn gốc.
• Đào tạo và nâng cao năng lực nhân lực ngành thủy sản: Tổ chức các khóa tập huấn, hướng dẫn sử dụng phần mềm, chuẩn hóa quy trình ghi nhận dữ liệu cho nông dân, ngư dân và doanh nghiệp.

5. Ứng dụng thực tế và câu chuyện thành công

Việc áp dụng truy xuất nguồn gốc thủy sản đang ngày càng trở nên phổ biến tại Việt Nam, đặc biệt ở các doanh nghiệp có định hướng xuất khẩu. Dưới đây là một số ví dụ thực tiễn đã mang lại hiệu quả rõ rệt:

Vĩnh Hoàn Corporation

Áp dụng hệ thống quản lý truy xuất chuỗi cung ứng “từ nông trại đến bàn ăn” (From Farm to Fork)

Vĩnh Hoàn là một trong những doanh nghiệp tiên phong trong ngành cá tra Việt Nam áp dụng mô hình quản lý truy xuất toàn diện. Doanh nghiệp đã triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc khép kín, đảm bảo kiểm soát chất lượng ở mọi giai đoạn từ nuôi trồng đến chế biến và phân phối.

Các điểm nổi bật:

• Mã QR sản phẩm: Mỗi sản phẩm được gắn một mã QR duy nhất chứa thông tin chi tiết như: nguồn gốc nguyên liệu (ao nuôi, vùng nuôi), ngày thu hoạch, thông tin nhà máy chế biến, lô hàng, kết quả kiểm nghiệm chất lượng…
• Ứng dụng hệ thống ERP nội bộ (Enterprise Resource Planning): giúp đồng bộ hóa dữ liệu giữa các phòng ban: từ quản lý vùng nuôi, mua nguyên liệu, sản xuất, kho vận đến xuất khẩu.
• Đáp ứng tiêu chuẩn thị trường EU, Mỹ: Hệ thống giúp minh bạch thông tin, nâng cao độ tin cậy và dễ dàng đáp ứng các yêu cầu khắt khe từ thị trường quốc tế.

Minh Phú Seafood Corporation

Ứng dụng công nghệ Blockchain và phần mềm chuyên biệt trong truy xuất vùng nuôi và lô hàng tôm xuất khẩu

Minh Phú – “vua tôm” Việt Nam – đã đầu tư mạnh vào chuyển đổi số và công nghệ cao trong chuỗi sản xuất để đảm bảo minh bạch thông tin và an toàn thực phẩm, đặc biệt phục vụ cho các thị trường khó tính như EU, Hoa Kỳ, Nhật Bản.

Các điểm nổi bật:

• Công nghệ Blockchain: Minh Phú triển khai blockchain để lưu trữ dữ liệu truy xuất bất biến từ các khâu: giống – nuôi – thu hoạch – chế biến – đóng gói – phân phối. Điều này giúp tăng tính minh bạch và ngăn chặn gian lận trong chuỗi cung ứng.
• Phần mềm quản lý vùng nuôi riêng: tích hợp thông tin về thời gian nuôi, lịch sử sử dụng thức ăn, thuốc thú y, kết quả xét nghiệm dư lượng kháng sinh.
• Khả năng truy xuất theo thời gian thực: Khách hàng và đối tác có thể quét mã hoặc truy cập hệ thống để theo dõi hành trình của sản phẩm tôm từ ao nuôi đến khi đến tay người tiêu dùng.

6. Hướng dẫn triển khai truy xuất nguồn gốc thủy sản cho doanh nghiệp

Việc triển khai hệ thống truy xuất nguồn gốc không chỉ là yêu cầu bắt buộc từ thị trường xuất khẩu mà còn là cơ hội nâng cao uy tín và hiệu quả quản lý của doanh nghiệp. Dưới đây là hướng dẫn từng bước triển khai thực tế:

Các bước triển khai

Bước 1. Đánh giá hiện trạng nội bộ

• Kiểm tra chuỗi cung ứng hiện có: vùng nuôi, nhà máy, khâu đóng gói, vận chuyển.
• Xác định điểm mạnh/yếu trong việc lưu trữ và theo dõi dữ liệu.
• Đánh giá mức độ sẵn sàng về nhân lực, công nghệ và tài chính.

Bước 2. Lựa chọn công nghệ và giải pháp phù hợp

• Chọn hình thức truy xuất: mã QR, RFID, blockchain.
• Lựa chọn phần mềm quản lý dữ liệu truy xuất (ví dụ: eCDT, iCheck, TE-Food).
• Xem xét tính phù hợp với quy mô doanh nghiệp và khả năng tích hợp với hệ thống hiện tại.

Bước 3. Đào tạo và chuẩn hóa quy trình cho nhân viên

• Tổ chức đào tạo từ cơ bản đến nâng cao về quy trình nhập liệu, kiểm soát chất lượng và sử dụng phần mềm.
• Ban hành quy định nội bộ về cập nhật dữ liệu truy xuất tại từng công đoạn.

Bước 4. Giám sát, đánh giá và cải tiến liên tục

• Thiết lập hệ thống giám sát và báo cáo định kỳ.
• Tiếp nhận phản hồi từ người tiêu dùng, đối tác và cơ quan quản lý.
• Cập nhật công nghệ mới, cải tiến quy trình dựa trên dữ liệu thực tế.

Tài nguyên và hỗ trợ

Để hỗ trợ doanh nghiệp thực hiện truy xuất nguồn gốc hiệu quả, nhiều cơ quan và đơn vị đã cung cấp tài liệu, phần mềm và dịch vụ tư vấn như sau:

Tài liệu hướng dẫn chính thức:

• Hướng dẫn truy xuất nguồn gốc thủy sản – Tổng cục Thủy sản.
• Sổ tay triển khai truy xuất thủy sản xuất khẩu – VASEP.

Phần mềm hỗ trợ tiêu biểu:

• eCDT VN: Hệ thống truy xuất quốc gia.
• iCheck Trace: Ứng dụng truy xuất nguồn gốc đạt chuẩn quốc gia.

Cơ quan, tổ chức hỗ trợ:

• Tổng cục Thủy sản (Bộ NN&PTNT).
• Hiệp hội Chế biến và Xuất khẩu Thủy sản Việt Nam (VASEP).
• Trung tâm Khuyến nông/Kiểm ngư tại các địa phương.

Truy xuất nguồn gốc là yếu tố quan trọng giúp sản phẩm thủy sản an toàn hơn, minh bạch hơn và dễ tiếp cận thị trường quốc tế hơn. Nhờ các công nghệ như QR code, blockchain hay phần mềm eCDT, doanh nghiệp có thể dễ dàng quản lý và cung cấp thông tin cho khách hàng, đối tác và cơ quan kiểm tra.

Dù còn một số khó khăn về chi phí, nhận thức hay hạ tầng, nhưng nếu thực hiện đúng, truy xuất nguồn gốc sẽ giúp nâng cao giá trị sản phẩm và vị thế thương hiệu thủy sản Việt trên thị trường toàn cầu.

Nguồn tham khảo:

Trung tâm tham vấn WT0 và FTAs. (2024, December 12). Kinh nghiệm của một số doanh nghiệp thủy sản về tận dụng thành công EVFTA và bài học cho Việt Nam. https://vioit.moit.gov.vn/ftas/du-an-evfta/tan-dung-hiep-dinh-evfta-thuy-san/cac-yeu-cau-ve-chat-luong-va-tieu-chuan-an-toan-thuc-pham-cua-eu-doi-voi-thuy-san-84.393.html